Henk van de Schoor – leven met postkantoren

G: We zijn onder de indruk. Zelf hebben we inmiddels ook wel een aantal kasten met literatuur en veel foto’s. Maar dit is museumwaardig!

 H: O, ik heb nog veel meer bijzondere zaken verzameld. Tijdens het onderzoek kwam ik vanzelfsprekend telkens de naam van Rijksbouwmeester C.H. Peters (1847-1932) tegen. Een boeiende man die zijn stempel op Nederland wel gezet heeft. Heel veel postkantoren die door hem gebouwd zijn, zijn inmiddels tot monument bestempeld. Uit interesse ben ik ook op zoek gegaan naar zijn nabestaanden. Hij had vier kinderen waarvan er drie jong zijn overleden. Zijn dochter Lena kreeg drie kinderen. De oudste (Charlotte) en de jongste, die ook Lena heette (+2011) heb ik nog persoonlijk ontmoet. Eén er van bleek bij mij om de hoek in Den Haag te wonen. Via hen ben ik in het bezit gekomen van een aantal cahiers die je als een soort van memoires kunt bestempelen. Hij herhaalt hierin zichzelf wel veel. Het was geen gemakkelijke man. Hij had problemen met zijn opdrachtgevers die steeds vonden dat hij veel te duur bouwde.

G: Wij vonden het heel bijzonder dat hij niet alleen veel overheidsgebouwen ontworpen heeft maar ook zijn eigen huis aan de Surinamestraat 42 in Den Haag. Ook een monument.

 H: Zeker, maar het is heel triest dat hij dit huis uit 1881-1882, als het ware als een museum,  ingericht met veel kunst, prenten en boeken later heeft moeten verkopen. Zijn kapitaal was door verkeerde beleggingen verdwenen. Toen hij op een bepaald moment ook de zorg voor zijn dochter met drie kinderen op zich moest nemen, werd eerst de kunstcollectie en later het huis verkocht. Dat moet hem pijn hebben gedaan. De kleinkinderen herkenden later aan de hand van foto’s nog veel spullen uit het familiebezit die eerder aan de Surinamestraat stonden. 

G: Hoe was Peters als architect? 

H: Hij was geïnspireerd door een aantal oude bouwstijlen. Hollandse renaissance, met romaans-gotische elementen, Hij bleef ver weg van het classicisme dat na 1625 in Holland op kwam. Denk aan het Mauritshuis of het Paleis op de Dam. Een hoogtepunt van hem is natuurlijk het postkantoor in Amsterdam aan de Nieuwezijds Voorburgwal (1895-1899) . Maar een paar honderd meter verder staat de beurs van Berlage, gebouwd tussen 1898 en 1903. Dat is een topgebouw dat voor eeuwig de naam van Berlage vestigde. Heel modern. Aan de andere kant heb je natuurlijk Cuypers, de architect van Amsterdam CS en het Rijksmuseum. Je kunt zeggen dat Peters  als enigszins ouderwets werd ervaren.

Wisten jullie overigens dat het postkantoor in 1898 nog niet af was bij de inhuldiging van Koningin Wilhelmina. Als een gek is er gewerkt om de buitenkant toonbaar te maken. Achter de ramen brandden waxinelichtjes, zodat het toch nog heel wat leek.

G: Zó veel gebouwen heeft hij ontworpen, meer dan alleen postkantoren. Hoe deed hij dat? 

H: Hij had natuurlijk wel een heel bureau onder zich. Maar in tegenstelling tot heel veel andere architecten kun je echt wel zeggen dat er geen lijn op papier kwam die hij niet zelf tekende. Zijn medewerkers werkten het natuurlijk later wel uit. Je zou ook zeggen dat een geslaagd ontwerp wel herhaald kon worden, maar zo zat hij niet in elkaar  Elk ontwerp was uniek. Dat maakte het natuurlijk ook duur. Plus dat hij vasthield aan anderhalf steens muren. Anderen gingen uit van enkel steens.

G: Wie gaf officieel de opdracht tot de bouw van een postgebouw?

 H: Dat was heel erg verschillend. In de Postwet van 1850 was vastgelegd dat een negentigtal plaatsen een postkantoor moest krijgen. Maar daarmee stonden ze er nog niet! Het Rijk ging er pragmatisch mee om. In de plaatsen waar genoeg verkeer verwacht werd gaf het rijk de opdracht tot de bouw van een postgebouw. In de overige plaatsen liet men het aan de gemeenten over. Men moest dan een plan met de toekomstverwachting indienen. Werd dat goed bevonden, dan huurde het Rijk de ruimte terug. Een gemeente architect maakte dan het ontwerp. Maar soms werd een bestaand gebouw zoals bijvoorbeeld een school verbouwd. Een particulier kon overigens ook een plan opsturen.  Na tien jaar werd er geëvalueerd. Was de omzet inmiddels hoog genoeg, dan kocht het Rijk het pand onder aftrek van de huurkosten die men in die tien jaren betaald had. De gemeentes waren lang niet altijd even happig om een nieuw gebouw neer te zetten. Soms werd een gemeentehuis annex postkantoor opgetrokken.

De initiatiefnemers waren heel verschillend. Dat kon zowel een groep bewoners zijn, de Kamer van Koophandel of zelfs de plaatselijke baron (zoals in De Steeg).  Handel en nijverheid oefenden ook druk uit. Zoals de metaalindustrie in Hengelo, de fruitbedrijven in de Betuwe. Opvallend was ook de vroege instelling van (telegraaf-)kantoren in havenplaatsen als Hoek van Holland, Hellevoetsluis en IJmuiden. Men moest snel kunnen melden dat de vissersvloot weer in de haven lag.

G: Nog even terugkomen op Peters. Hij had de titel Rijksbouwmeester. Wat hield dat in?

 H: In 1876 al werd de 29-jarige Peters benoemd tot Rijksbouwkundige. Elk departement (ministerie) had toen de zorg voor het realiseren van zijn eigen gebouwen. Later kwam er een bureau Landsgebouwen en de  hoogste(n) in rang aldaar werden Rijksbouwmeester. Een titel die nu nog bestaat. Nu is dat geen fulltime baan meer voor een architect maar in de periode rond de vorige eeuwwisseling werd er door het rijk heel veel gebouwd. Peters kreeg op een bepaald moment het eerste district (Noord- en Oost Nederland) toegewezen en Knuttel het tweede district. Overigens: Den Haag was zo prestigieus dat Peters die stad zelf hield. Veel aandacht ging uit naar de postkantoren, maar hij bouwde ook belastingkantoren, musea en andere overheidsgebouwen