De 21 postkantoren van Henri van der Kooy

In de eerste decennia van de twintigste eeuw werd er hard gewerkt aan de bouw van vele postkantoren. De economie groeide, steeds meer plaatsen waren per trein bereikbaar en ook de kleinere plaatsen kregen de behoeft aan een post- en telegraafkantoor. Eén tamelijk anonieme architect realiseerde er 21. Hoe kreeg hij die kans om naast de bekende Rijksbouwmeesters Peters en Knuttel zo’n oeuvre na te laten? Waar staan die kantoren?

In die jaren waren twee bouwmeesters verantwoordelijk voor de bouw van de post- en telegraafkantoren. Peters voor het Eerste District (grofweg de noordelijke helft van het land) en Knuttel voor het Tweede District (de zuidelijke helft).

Henk van der Schoor neemt ons in zijn dissertatie mee naar die tijd.  Op 23 januari 1911 werd het postkantoor in Purmerend aanbesteed. Het bureau van Peters is verantwoordelijk voor het ontwerp. Het valt op dat de informatie over het ontwerp vrij summier is en soms tegenstrijdig. Dat was men van Peters niet gewend. Een haastklus? Dat kan, want Peters was in die tijd ook druk met de restauratie van Paleis ’t Loo.

Pluizend in de archieven constateert Van der Schoor dat de eerstvolgende nieuwbouw aanbesteding, Hoofddorp, op 31 mei 1912, getuigt van een geheel andere bouw- en tekenstijl. Er is een andere ontwerper in het spel. Iemand uit het Tweede District. Dat geldt voor een groep van zo’n twintig gebouwen, aanbesteed tussen 1911 en 1916, grotendeels gelegen in het district van Peters. Ze lijken op de bestektekeningen van kantoren die Knuttel eerder in zijn district realiseerde (Leerdam, ’s Gravenzande en vele andere). De bestektekeningen dragen niet de naam van de tekenaar, dat was ook niet gebruikelijk, maar we lezen als een slotpassage: “De Directie is opgedragen aan den hoofdopzichter der landsgebouwen H.J.A. (Henri) van der Kooy te ’s Gravenhage.”

Van der Kooy was begonnen als medewerker van Peters, maar na de splitsing in districten kwam hij bij Knuttel terecht. In 1909 werd hij Hoofd-Opzichter en in 1916 Adjunct-Rijksbouwmeester. Dat bleef hij tot zijn pensionering in 1921.

Van der Schoor stelt dat de uitbesteding van werk beslist niet alleen een vriendendienst was. De Eerste en Tweede Kamer verweten de minister al jaren dat de rijksbouwmeesters veel te kwistig met geld omgingen, met name bij de bouw van post- en telegraafkantoren. In 1909 verscheen daar een uitgebreid rapport over. De minister stelde zich daarna tot doel goedkopere kantoren te realiseren. Peters achtte hij daarvoor niet geschikt. Het verweer van Peters (te lezen in zijn biografie) was dat hij van mening was dat het altijd goedkoper kon,  als je kleiner bouwde, minder degelijk en niet later veranderingen wilde. Kortom: hij vond zelf dat het niet zuiniger kon.

Van der Kooy lukt het wel op de prijs te drukken, hij bezuinigde op de materialen en werkt met standaardontwerpen.

(De tekst gaat verder onder de afbeelding)

Een voorbeeld van het standaardontwerp is het kantoor van Westzaan (we zien hier Bureau Knuttel op de tekening)

Hij maakte twee standaardontwerpen. Die werden in het Eerste District vijftien maal gebruikt (aanbesteed in de jaren 1911-1915), vier maal in het Tweede District (1914-1916). In Borger en Nieuw-Buinen kwam een gemeente gebouw. Dat maakt in totaal 21 ontwerpen. Overigens deed Van der Kooy in die periode niet al het werk voor Peters. Onder leiding van Peters zelf, werden nog wel andere kantoren gerealiseerd.

Het gaat te ver om op deze plek alle verschillen te duiden. Er zijn ook nog mengvormen. Soms werd de bouw gespiegeld, soms was er ook nog woonruimte voor de directeur op de begane grond. Ook de kapplannen varieerden.

De aanbestedingssommen daalden wel, maar niet erg drastisch. Toch bleven ze in tegenstelling tot de situatie voor 1911 nu vaak wel onder de f 20.000. In Winsum lukte het pas in tweede instantie op een acceptabel bedrag uit te komen – de aanneemsom werd f 23.335, bij een raming van f 25.400.

Na 1916 werd niet meer met de standaardontwerpen gewerkt. Peters haalt zijn gelijk in zijn Herinneringen, het gebrek aan degelijkheid wat naar voren kwam bij wijzigingen en verbouwingen. Ook de voornaamste gebruikers, de postdirecteuren uitten soms felle kritiek op de goedkope bouw.

En toch, als we kijken naar het hierna volgende overzicht, dan moeten we constateren dat de bouwkwaliteit wel meeviel! Het grootste deel staat er nog. Een deel zelfs als monument.

Zowel de bovenstaande tekst als het onderstaande overzicht is volledig gebaseerd op de dissertatie: 

Dr. Henk van de Schoor in zijn dissertatie “Bedrijfspanden van de post, telegrafie en telefonie 1850-1915 Een typologisch onderzoek”. Uitgegeven in Leiden in 1999. De tekst staat op bladzijde 307-316. Het overzicht op blz. 820-824.

Het overzicht is aangevuld met eigen foto's, foto's gevonden op diverse sites van verkopers van ansichtkaarten en foto's van historische verenigingen en makelaars. En uiteraard Googel Streetview.

Overzicht van de 21 postkantoren in

Hoofddorp-St. Annaparochie-Beek-Wildervank-Wijchen-Musselkanaal-Santpoort-Hengelo-Westzaan-De Bilt-Soest-Nieuweschans-Appingedam-Waddinxveen-Kaatsheuvel-Abcoude-Winsum-Oud Gastel-Goirle-Nieuw Buinen-Borger

Abcoude