Postkantoren uit de wederopbouwperiode

Waren de vooroorlogse postkantoren ietwat somber en mogelijk niet altijd even functioneel, na de oorlog moest dat anders worden. Geen uiterlijke verfraaiingen en tierelantijnen meer. Maar functioneel en opgefleurd met echte kunst. Met de wijsheid van nu hebben we heel wat vooroorlogse kantoren tot monument bestempeld (en in de onwijsheid een aantal gesloopt). Maar wat vinden we nu van de naoorlogse postkantoren. Zijn die ook de titel monument waardig?

Over dit onderwerp vonden we een studie van Marije de Korte “Categoriaal onderzoek wederopbouw 1940-1965”, een studie in opdracht van het Projectteam Wederopbouw van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg uit december 2005.

Dit is een studie die vooruitloopt op een aanwijzingstraject. Uitvoerig is naar de literatuur gekeken. De studie werd begeleid door een begeleidingscommissie waarin kennis over bouw, architectuur en Post verzameld werd. Niet de minsten als we de lijst zien: K.Havelaar, posthistoricus; A.Hoogvliet, huisvestingsmanager Postkantoren BV; W. den Ouden, directeur Postkantoren BV en F.Verwaaijen, directeur TNT Real Estate.

De uitkomst van het proces was een preselectie van postgebouwen die in aanmerking zouden kunnen komen. In de studie gaat daaraan vooraf een inleiding over de ontwikkeling van het postkantoor tot 1940 en een diepgaand hoofdstuk over de ontwikkelingen tussen 1940 en 1965.

Op deze website kwamen de ontwikkelingen tot 1940 al uitgebreid aan de orde. Van belang is dat na 1945 de Rijksgebouwen Dienst (RGD) van het Ministerie van Financiën overgeplaatst werd naar het Ministerie van Openbare Werken en Wederopbouw. Per jaar werd er een bouwvolume vastgesteld per categorie in het kader van de wederopbouw. Het werk zou vooral gebeuren o.l.v. architecten van de RGD (met uitzonderingen zoals bijvoorbeeld het postkantoor in Zutphen). Soberheid en doelmatigheid was het motto. Om de RGD te ontlasten richtte de PTT in 1946 een eigen Centrale Afdeling Gebouwen (CAG) op. Afgesproken werd dat 15% van het bouwvolume door de RGD werd gedaan (vooral de grote gebouwen) en 85% door de PTT zelf. Toen in 1955 de postdistricten werden opgericht werden veel huisvestingszaken regionaal afgehandeld. Uiteraard gingen ook de districtsdirecteuren hun invloed uitoefenen op te ondernemen bouwprojecten. Pas na het einde van de jaren 50 was het economisch weer mogelijk om echt te gaan bouwen en zo ruimte te creëren van de sterke groei van het postvolume en de toenemende mate van automatisering en mechanisering (zie bijvoorbeeld het nieuwe stationspostkantoor in Rotterdam aan het Delftesplein).

Rijksbouwmeester Friedhoff (1946-1958) bood veel vrijheid aan de door hem ingeschakelde architecten, daardoor valt er niet één lijn in de in die periode gebouwde postkantoren te ontdekken. Ook de PTT zelf (CAG) maakte per gebouw een programma van eisen en koos zelf een architect. De Korte onderscheidt drie soorten gebouwen. Poststations, vooral gevestigd in woningen, daar had verder geen architect bemoeienis mee. Hulp- of bijkantoren in de iets grotere plaatsen. Hier was een loket tot zo’n vijf uur per dag open en werkten ook postbestellers. De derde categorie waren de hoofdpostkantoren in de grotere plaatsen met veel loketten een grote besteldienst. Deze waren verdeeld in zes klassen. Als het ware een buitencategorie waren de stationspostkantoren. Naast het traditionele hoofdkantoor werden er ook steeds meer lokettenkantoren in de wijken gesitueerd om tegemoet te komen aan de toenemende vraag naar gelddiensten. Na 1965 was er sprake van een enorme schaalvergroting dat leidde van een structuur van veertig expeditiekantoren tot de EKP-structuur. Efficiency en marktgerichtheid werden steeds belangrijker. Steeds minder was PTT een overheidsdienst “ten algemenen nutte”.

Op basis van welke waarderingscriteria kan besloten worden een gebouw al dan niet als monument te betitelen? Dat zijn de volgende:

• Cultuurhistorische waarde
• Architectuur- en kunsthistorische waarde
• Stedenbouwkundige en ensemblewaarde
• Gaafheid/herkenbaarheid

Bij gebrek aan mogelijkheden tot veldonderzoek is nu eerst vooral gekeken naar de cultuurhistorische, architectuur- en kunsthistorische waarde. Bronnen van de studie waren vooral vaktijdschriften. De auteur is zich er van bewust dat die een voorkeur hebben voor de Randstad en voor het modernisme. De zeer voorlopige lijst is met de leden van de begeleidingscommissie besproken. Twintig van de 53 postkantoren uit de wederopbouwperiode zijn geselecteerd als mogelijk behoudenswaardig.

Als voorbeeld wordt het postkantoor aan de Kerkbrink 16 in Hilversum genoemd. Het is een ontwerp van de RGD architect F.E.Röntgen (bouwjaren1940-1943). Cultuurhistorisch  van belang als een van de weinige rijksgebouwen die tijdens de oorlog opgeleverd werden. Onder de architectuur- en kunsthistorische waarden worden genoemd de hoogwaardige architectonische kwaliteit. Ook van groot belang: de monumentale kunstwerken in en aan het gebouw (o.a. een muurschildering naar ontwerp van Leo Gestel).  Ook is de voorgevel bekleed met natuursteen – heel bijzonder materiaalgebruik. Zo zijn alle kantoren onder de loep genomen.

Het is interessant om de lijst nu te bezien. Jaartallen en adressen zijn zo goed mogelijk aangevuld. De panden met een M, zijn later officieel een monument geworden. Hoe het afliep met de overige gebouwen op deze lijst, leest u in een vervolg.