GRONINGEN,  EEN PTT STAD

De PTT bestaat niet meer. De P van PTT kan men hooguit nog terugvinden in de afkorting KPN, die staat voor Koninklijke PTT Nederland, een van de grootste telecombedrijven van Nederland. Toch weet iedereen boven de dertig nog wel wat de PTT was: het staatsbedrijf dat tot de privatisering in 1989 verantwoordelijk was voor de post- en telecommunicatievoorzieningen in Nederland. Op het hoogtepunt werkten voor dit mammoetbedrijf bijna 100.000 mensen. Dit artikel beschrijft de impact van het bedrijf op de gebouwen van de Stad Groningen. Gebouwen die – naar goede traditie van de PTT - allemaal van een dosis kunst moesten worden voorzien.

Op deze kaart staan met de nummers 1 tot en met 36 de plaatsen aangegeven waar zich in het verleden of nu nog gebouwen van de PTT bevonden. 

Deze kaarten zijn gemaakt door Guus Klaas jr. In het dagelijkse leven is hij GIS Architect bij Ordina, een groot ICT bedrijf dat ook in Noord-Nederland actief is. GIS staat voor Geografisch Informatie Systeem, en wie ooit iets op Google Maps heeft opgezocht, of met een TomTom heeft gereden, snapt veel van wat hij doet. 

Toen zijn vader, Guus Klaas sr naar hem toe kwam met het verzoek: “Kun je een kaartje voor me maken van alle PTT vestigingen in Groningen?”, kon hij natuurlijk geen nee zeggen – hij laat gráág een stukje van zijn werk zien! De klus begon met het starten van  ArcGIS Pro (een product van het in het vakgebied gerenommeerde Amerikaanse bedrijf Esri). Hij is geen cartograaf (in zo'n functie zit naar zijn eigen woorden een heel creatief element), maar hij kan data, in dit geval een Excel van senior, vertalen naar geografische informatie op een landkaart. Dat gebeurt door middel van de BAG Geocoder.  BAG staat voor Basisadministratie Adressen en Gebouwen, een bestand dat door het kadaster wordt bijgehouden. Zo konden de adressen op de lijst snel vertaald worden naar een verzameling punten op de kaart. Om vervolgens te zien dat de Herenweg ook écht de Herenweg is en niet een puntje in de lucht, was er een ondergrondkaart nodig. Hiervoor is OpenStreetmaps gebruikt, die vervolgens, naar Nederlandse traditie weergeven werd volgens de projectie van het Rijksdriehoeksstelsel. En daarmee was de voor u zichtbare kaart een feit.

 

De PTT was bijna geheel zelfvoorzienend en had een eigen huisvestings-, auto-, catering-, beveiligingsbedrijf, enzovoort. Ook de Casema en de Postbank (tot 1986) hoorden bij de PTT-familie. In Den Haag, dichtbij de ministeries, was het hoofdkantoor gevestigd. Maar ook Groningen werd een belangrijke plaats voor de PTT. In 1972 formuleerde minister Udink van VROM een Rijksspreidingsbeleid. Een aantal rijksdiensten zouden buiten de Randstad gevestigd moeten worden, omdat de grote vrees was dat de Randstad vol zou lopen, zeker Den Haag, met al zijn rijksambtenaren. Voor de PTT werd bedacht dat men zich zou kunnen vestigen in Groningen. Groningen was vóór, de Haagse medewerkers tegen. Uiteindelijk werden er afspraken gemaakt over aantallen te verplaatsen functies en werd in 1985 de bouw van een imposant hoofdkantoor gestart. Na juni 1998 was die hoofdkantoorfunctie overbodig. KPN splitste zich in KPN (Telecom) en TPG (TNT Post Groep). Met hoofdkantoren in respectievelijk Den Haag en Hoofddorp. De enige hoofdkantoorfunctie die in Groningen nog moedig standhoudt is het Financial Shared Service Centre van PostNL.

Maar de stad Groningen had natuurlijk ook een lokale en een regionale functie. De inwoners van Stad en Ommelanden moesten immers wel gewoon een telefoonaansluiting hebben en hun post bezorgd kunnen krijgen. Daarnaast was Groningen ook een regionaal bestuurscentrum. Een vorm van postvoorziening was er altijd wel in de Lage Landen. In 1799 werden alle lokale postdiensten onder de hoede van de staat geplaatst. Na de Franse tijd zag de Staat de postvoorziening vooral als een verdienmodel. Pas na 1850 kwamen de ontwikkelingen in een stroomversnelling. Op 1 oktober 1897 vestigde zich in Groningen een inspecteur der Posterijen. Later waren in Stad zowel een postdistrict (na 1955) als een telecomdistrict gevestigd. Al deze activiteiten vroegen om een dak boven hun hoofd. Aan de hand van bijgaande kaarten - een grote kaart met ook de geannexeerde gemeentes Hoogkerk en Haren en een kleinere kaart met het centrum – maken we een ronde door de stad Groningen en zien we welke gebouwen de PTT had en deels nog heeft. We zien dat veel gebouwen een andere functie gekregen hebben. Postkantoren bestaan immers niet meer; de sorteercentra bij de stations zijn afgebroken, telefooncentrales hebben veel minder ruimte nodig. Het hoofdkantoor is weg en de regionale bestuursfuncties zijn weggesaneerd. De kaarten zijn gebaseerd op de kennis die ons anno 2022 ter beschikking staat.

 

1. Achterweg 1

In 1978 verscheen achter het station, onder veel protest een Expeditie Knoop Punt van PTT Post. Een grote laagbouw met boven een sorteerhal, onder een bestelkantoor. Ook was er een postkantoor. Tot laat in de avond kon men zijn post aanbieden, die dan nog de volgende dag werd bezorgd. Hier werd later ook de landelijk werkende Filatelistische Dienst (nu Collect club) gevestigd (nu in Houten). In de kantoortoren van acht verdiepingen was de districtsdirectie gevestigd, later het rayon Groningen en de administratie van PTT Post. In 2018 werd het pand gesloopt.

Bob Bonies (1937- ) was de kunstenaar die al in een vroeg stadium van de bouw werd ingeschakeld. Zijn taak was de opdrachtgever en architect doorlopend te adviseren over het gebruik van kleuren en beeldmiddelen door het hele gebouw heen. Hij werkte uitsluitend met primaire kleuren plus groen en wit. Zijn vormen waren geometrisch.

2. Diamantlaan 1

Dit gebouw werd in 1969 opgericht als bestelkantoor voor de nieuwbouw aan de westkant van Groningen. Later werd het ook een voorsorteercentrum waar de post die van het sorteercentrum Zwolle kwam, verdeeld werd over andere bestelkantoren. Toen na 2010 PostNL meer briefpost automatisch ging sorteren verloor dit gebouw zijn functie en werd het een kringloopwinkel.

3. Eemsgolaan 1

Dit is een bedrijfsverzamelgebouw. Het Financial Shared Service Centre van PostNL trok hiernaar toe in 2017 toen het duidelijk werd dat het pand aan de Achterweg gesloopt zou worden.

4-7     Europaweg 25, 27, 29, 31

Toen besloten werd dat het hoofdkantoor van de PTT in Groningen zou komen, was er natuurlijk niet direct een echt hoofdkantoor beschikbaar. Daarom werden tijdelijk kantoren gehuurd. Europaweg 31 werd het Eurocentrum genoemd. Veel afdelingen hadden een Haagse en een Groningse vestiging. Er werd druk heen en weer gereden per auto of trein en gevlogen per vliegtuig.

8. Gedempte Zuiderdiep 9

In dit drukke deel van de stad werd in 1987 een nieuw postkantoor gebouwd, dat deed dienst tot 2005. Toen werd het gekraakt.

9. Helper Brink 2A

Dit bijpostkantoor is nu een Beautysalon. Het werd gesloten in het eerste decennium van deze eeuw, toen PostNL besloot Postkantoren BV, een joint venture met ING, te beëindigen.

10. Henri Dunantlaan 2

Een computercentrum dat voor de PTT gebouwd is, KPN  Telecom was de gebruiker.

11. Hereweg 93

Een representatief kantoorpand, Het Boschhuis, waarin van 1990 tot 1995 de directie van de Regio Noord-Oost van PTT Post gevestigd was. Nu zien we dat hier o.a. Trip Advocaten gevestigd is. Van 1988 tot 1990 was deze directie gevestigd in gebouw Fongersstede aan de Hereweg 85.

12. Hoendiep 1

In 1988 werd dit pand opgeleverd om de directie van het Telecomdistrict Groningen te huisvesten. Nu vinden we hier een Gezondheidscentrum.

13. Hoendiep 106 Hoogkerk

Als een zelfstandige gemeente had Hoogkerk natuurlijk een eigen postkantoor. Hoendiep 106 is overigens het oude huisnummer. Later is de huisnummering aangepast.

14. Laan Corpus Den Hoorn 300

Dit was het Opleidingscentrum Meerwold van KPN. Volop vergader- en logeeraccommodatie. Gebouwd tussen 1989 en 1993. Gebruikt door PTT Post, PTT Telecom en het hoofdkantoor. Bij de splitsing van de Koninklijke PTT Nederland kwam het in handen van KPN (Telecom) die het verkocht toen het financieel wat minder ging. Nu is het een Best Western Plus Hotel, Groningen Plaza met 120 kamers.

15. Lavendelweg 37

Een bestelkantoor van Post. Opgeleverd in 1980, gesloopt voor woningbouw in 2015.

16. Liverpoolweg 10

In 2013 geopend datacentre van KPN. Werkt o.a. voor DUO. Het gebouw werd in 2019 verkocht aan de Deutsche Bank.

17. Magnoliastraat 7

Het aantal aansluitingen voor telefonie in Groningen groeide. In 1965 werd deze telefooncentrale Selwerd geopend.

18. Munnekeholm 1 (met uitbreiding naar Schuitemakersstraat)

Een rijksmonument van de hand van Rijksbouwmeester Peters. Opgeleverd in 1909, de uitbreiding voor de telefooncentrale in 1937. Het postkantoor was tot 2009 in gebruik. Vanaf 2015 is hier een fitnesscentrum gevestigd.

19. Oude Boteringestraat 6

Dit gebouw is een rijksmonument uit de 13^e/14^e eeuw. In 1870 vraagt H.Scheltens (timmerman/aannemer) een vergunning aan om het pand te verbouwen tot postkantoor. Het huisnummer was oorspronkelijk K61. Met behulp van een omnummertabel uit 1899 konden we nagaan dat dit nu nummer 6 is. De nabij gelegen Poststeeg is ongetwijfeld naar dit postkantoor genoemd.

20. Peizerweg 156 en 156A

Hier staat een telefooncentrale met een straalzendertoren. Het hoofdgebouw werd gebouwd in 1968-1972, het bijgebouw in 1989. Op 156A staat bijna 4000 m2 te huur. Door het gebruik van micro IT-componenten nemen telefooncentrales tegenwoordig nauwelijks meer ruimte in en ontstaat er leegstand in centrales.

21. Prof. H.C. van Hallstraat 2

Van 1956 tot 1986 stond hier het stationspostkantoor, uiteraard aan het spoor gelegen, want het overgrote deel van het regionale en landelijke transport van post ging per trein. Het gebouw stond op de plek waar nu de haal- en brengplek is voor het Hoofdstation. Op 5 april 1957 was de officiële opening. Burgemeester Jan Tuin loste daarbij een paar honderd duiven.

22. Raadhuisplein 9, Haren

Het postkantoor van de voormalige zelfstandige gemeente haren. Gebouwd in 1961, overbodig geworden en gesloopt in 2009 voor de uitbreiding van het gemeentehuis. De bestelling ging daarna verder vanuit de Achterweg.

23. Reitemakersrijge 13

Dit gebouw kwam tot stand in het jaar 1957. Er was in Groningen meer ruime nodig voor de telefooncentrale. Nu wordt dit gebouw omgebouwd tot een appartementencomplex.

24. Stationsplein

Op de plek waar nu de KPN Borg staat (nummer 25) werd in 1918 een pakketpostgebouw opgericht. Rijksbouwmeester Crouwel was verantwoordelijk voor het ontwerp. In de jaren 80 werd het gebouw gesloopt. Door de bouw van het EKP aan de Achterweg had Post het niet mee nodig. Zo ontstond ruimte voor de bouw van het nieuwe hoofdkantoor van de PTT.

25. Stationsplein 7

Toen het duidelijk werd dat het hoofdkantoor van de PTT echt in Groningen kwam, moest er natuurlijk ook een representatief hoofdkantoor gebouwd worden. Van 1985 tot 1990 werd er gebouwd. Van bovenaf gezien heeft het de vorm van een openslaand telefoonboek (Noot: een telefoonboek was een dik boek waarin per plaats in alfabetische volgorde de abonnees met een vast nummer vermeld stonden). Nu heeft KPN het nog in gebruik, onder meer voor de Klantenservice. Op de begane grond is ACLO, een studenten sportcentrum gevestigd. Aan de KPN Borg is op een hoek een ander gebouw vast gebouwd. Hier was het pensioenfonds van KPN gevestigd. Dat is nu gevestigd aan Europaweg 27 (Nummer 6). Per Kirkeby (1938-2018) was de maker van een reusachtig kunstwerk in baksteen dat zijn plek kreeg op de binnenplaats van de KPN Borg. De schetsen zijn te zien op deze expositie.

26. Stationsweg 10

Het in 1981 geopende Hunzehuys was een van de gebouwen die de PTT huurde als tijdelijk hoofdkantoor tot de opening van Stationsplein 7.

27. Winschoterdiep OZ 46

Hier was KPN Research gevestigd, een onderzoekscentrum van de voormalige PTT. Nu staat hier studentenhuisvesting.

28. Kieler Bocht 17

De Telefoonwinkel van KPN voor de zakelijke markt

29. Herestraat 75

De telefoonwinkel van KPN voor de consument.

30. De bijkantoren van PTT Post

In een stad als Groningen had PTT Post bijna in elke wijk een bijpostkantoor waar klanten terecht konden voor de aankoop van postzegels of het opnemen van contant geld met een kascheque. De nummers 8. en 9. Op dit overzicht hadden dezelfde functie. Niet alle adressen zijn exact achterhaald.

Protonstraat (Vinkhuizen), Stoepemaheerd (Beijum), De Kajuit (Leeuwenborg), hoek Zonnelaan en Pleiadenlaan (Paddepoel), Nieuwe Ebbingestraat (hoek Brouwersstraat), Linnaeusplein 55 (Oosterpark), Floresstraat 2 (Indische Buurt), Steentilstraat 46.

31. Stettinweg 18

Begin 2000 verhuisde de Pakkettenservice van Post naar dit pand vanuit de Achterweg 1. Hier bleef men tot het grote sorteercentrum in Kolham werd geopend.

32. Atoomweg 9

Voor KPN vertrok naar de Kielerbocht werden hier de zakelijke klanten van KPN bediend. Nu zit hier RCG.  Ook Atoomweg 6 was een PTT Telecom gebouw.

33. Rijksweg 140

Hier was ooit een oude telefooncentrale. Het pand is al heel lang in gebruik als woonhuis.

34. Friese Straatweg 201

Een bestelkantoor van Post voor de bouw van kantoor Diamantlaan. Nu zit hier Baxbier.

35. Achterweg 45/47

Hier zat ooit het kledingbedrijf van de PTT. Nu afgebroken.

36. Lindenstraat Ten Boer

In de Beeldbank Groningen vinden we een foto van het postkantoor van de toen zelfstandige gemeente Ten Boer uit 1910-1915. Er zat waarschijnlijk ook een bestelkantoortje op de hoek van de Lindenstraat en Wigboldstraat.  Ook Ruisscherbrug had ooit een eigen postkantoortje, waarschijnlijk op de hoek van de Maisstraat en de Woldweg. Ruischerbrug was het hoofdorp van de voormalige gemeente Noorddijk.