De PTT in Den Haag

Den Haag is een stad vol met PTT erfgoed. We hebben er op 16 september 2021 een dag aan besteed en we ontdekten een scala aan panden met een PTT verleden. Den Haag is regeringsstad met ministeries. Logisch dat de topleiding van de PTT een plek in die stad kreeg. Den Haag is ook een regionaal centrum met destijds een post- en een telefoondistrict. En natuurlijk heeft een grote stad als Den Haag een lokale functie, vooral zichtbaar in het hoge aantal voormalige postkantoren. In onze reis door de stad moesten we een keuze maken, er is nog zo veel meer.  Na een rondleiding door het nieuwe hoofdkantoor van PostNL aan de Waldorpstraat maakten we een rondrit door de stad.

Boven: exterieur en interieur van Spaarneplein 2, het vroegere hoofdkantoor van de Postcheque- en Girodienst. Prachtig glas in lood in het dak!

We realiseerden ons wel hoe breed de activiteiten destijds waren. De PTT was een uitvoeringsorganisatie met een zeer uitgebreid dienstenpakket. Kijk op Wikipedia en je leest naast de postvoorziening, de telefoon en de telegraaf  bijvoorbeeld de Draadomroep, de inning van Kijk- en Luistergeld, de Postcheque- en Girodienst, de Rijkspostspaarbank, de Rijks Automobiel Centrale. Diverse bedrijfsonderdelen bestaan niet meer, maar zijn in sterk gewijzigde elders terug te vinden. Draadomroep, nu kabel TV is uiteindelijk bij Ziggo beland.  De PCGD en de RPS, eerst Postbank nu de kern van de ING bank.

De PTT ( van 15 januari 1797 tot  1 januari 1989) was onderdeel van de Rijksoverheid. Op steeds meer afstand, totdat het in 1989 geprivatiseerd werd en verder ging onder de naam KPN (= de Koninklijke PTT Nederland ). Gevolgd door een beursgang, een splitsing van Post en Telecom, een overname en later weer de verkoop van TNT. Gebeurtenissen waar wij beiden volop waren betrokken. Hectische jaren soms. Maar corporate history is elders uitvoerig beschreven. Wij blijven focussen op de gebouwen, de organisatie van bedrijf en processen en de mensen die daarin een rol speelden.

Aan het  Spaarneplein – om de hoek van de Waldorpstraat in feite – vind je op nummer 2 een schitterend pand van architect D.E.C. Knuttel. Het staat (deels) te huur als kantoorpand. In 1921 werd de Postcheque en Girodienst gecentraliseerd, de taken werden voorheen op de postkantoren uitgevoerd.  In het complex dat uit meerdere panden bestaat heeft ook de reeds gememoreerde Draadomroep onderdak gevonden. Radio via een draad was het product. Later werd dit de kabel en een aantal technologische ontwikkelingen later is het onderdeel van Ziggo, inmiddels Vodafone]. Het pand is een gemeentelijk monument en in de vormgeving is onder meer de invloed van de Amsterdamse school zichtbaar. De mensen die hier aan het werk zijn vinden het geen probleem als we even naar binnen lopen om wat foto’s te maken, maar de geschiedenis van het pand is ze niet bekend. De sympathieke barkeeper is te jong, hij heeft weinig besef van de rijke geschiedenis van dit pand, maar vraagt wel de link naar deze website.

We constateren dat de “Paternoster” inmiddels is vervangen door een echte lift. Voor de jongeren onder ons: Een Paternoster was een open lift die continu doorliep, je sprong er als het ware in en als je op de goede etage was aangekomen, weer uit. De eerste keren dat je zoiets beleeft is het doodeng. Later went het.

Het hoofdgebouw aan de Kortenaerkade was gebouw A, onder de hoofdingang.

Onder: de loopbrug tussen links  gebouw B en rechts gebouw A

Boven: gebouw E was gehuurd

Boven en rechts: Als je goed kijkt naar de gevels, zie je prachtige details. Onder: Op de begane grond was het postkantoor Kerkstraat gevestigd.

Verder Den Haag in. We bereiken de Kortenaerkade (daar was ook een paternoster). Het bestuurscentrum ( de Centrale Directie ) vanaf begin jaren ’20 (schatten wij) tot augustus 1986. Op nummer 11 en 12 de oudste gebouwen, volgens de ontwerpen van rijksbouwmeester G.C. Bremer,  gerealiseerd tussen 1920 en 1923. De panden kregen intern een nummer, gebouw A en B, ze waren ondergronds en bovengronds verbonden. In 1955 kwam daar gebouw C bij , geplakt aan gebouw B, gelegen aan de De Ruijterkade . Ontwerper was F. Crouwel . Gerard heeft nog goede herinneringen aan deze gebouwen. Tijdens een vorig bezoek mochten we naar binnen en vonden zijn oude werkkamer terug. Op de binnenplaats volleybalde hij, o.a. met de toenmalige directeur-generaal, de heer Leenman.

De Centrale Directie groeide verder , wat leidde tot gebouw D,  aan de Zeestraat, aan de overkant van gebouw A. Architect Ch.Freij mocht dit gebouw ontwerpen. Inmiddels is dit pand omgetoverd tot Hilton Den Haag. Gebouw E werd gehuurd en lang in het verlengde van de gebouwen A en B aan de Kortenaerkade. De verdere uitbreiding met de gebouwen F, G en H werd gerealiseerd aan de Beatrixlaan in een ander deel van de stad (deze gebouwen zijn eind jaren 90 gesloopt, er staat nu onder meer een NH-Hotel).  In deze gebouwen hebben we beiden gewerkt. De laatste jaren was er veel leegstand.  Ik herinner me dat als er een brandalarm werd aangekondigd (wat de directie van te voren wist)  we met de financieel directeur, de heer Schermerhorn plotseling in gebouw G gingen vergaderen. Deze voorkennis bespaarde hem (en ons) heel wat trappenlopen vanaf de 18e etage.  Met het in gebruik nemen van de groene toren (AA-gebouw) aan diezelfde Beatrixlaan werd het Kortenaerkade complex verlaten.  

Aan de Kortenaerkade nummer 11 is nu het NUFFIC gevestigd. De Nederlandse organisatie voor internationalisering van het onderwijs (https://www.nuffic.nl/onderwerpen/over-ons/wie-zijn-wij)

Boven: In gebouw D zit nu een Hilton Hotel

Boven: het pand is geen monument, maar de kunst aan de muur blijft een herinnering aan de postvestiging aan de Kerkstraat. Onder zien we het kunstwerk boven het Telecomgedeelte. Op de begane grond is nu een AH gevestigd.

Het bedrijfsverzamelgebouw Bink 36 aan de Binckhorstlaan

Bink 36 is populair vanwege de industriële look, de foto's geven hier een beeld van. Onder: de hoofdingang, daar weer onder de Harbour Club in de voormalige kantine. Rechtsonder zien we de skyline van Den Haag.

Rechtsboven: Monument aan de Prins Bernhardlaan 1 in Voorburg, vroeger postkantoor, nu tandartspraktijk.

Boven en rechts: het Dr. Neher Laboratorium in Leidschendam

Terug door het centrum van Den Haag arriveren we bij het Prinsestraat/Kerkstraat complex. Op Kerkplein 5 stond ooit het eerste Postcomptoir van Den Haag. In de dissertatie van Henk van der Schoor lezen hoe het verder is gegaan. In 1883 werd op die plek sterk uitgebreid voor posttaken maar ook werd een aparte vleugel voor Telegrafie gebouwd. Rijksbouwmeester C.H. Peters mocht  het ontwerp maken. In 1959 evenwel werd het hele complex gesloopt om plaats te maken voor wat er nu nog staat. Het ontwerp voor die toenmalige nieuwbouw was van Ir. G. Friedhoff. Tot 2006 bood het nog plaats aan het postkantoor Kerkplein, dat als laatste in Nederland werd gesloten. De media berichtten daar uitvoerig over. Het gebouw heeft geen monumentale status, begrijpelijk als je het pand bekijkt. Het heeft evenwel een belangrijke plaats in de geschiedenis van de Haagse postvoorziening net als in Amsterdam de Nieuwezijds Voorburgwal, in Rotterdam de Coolsingel en in Utrecht het Neude.

Qua erfgoed in Den Haag togen we nog langs een historisch pand, Binckhorstlaan 36. Het draagt nu de naam Bink 36 en is met 40000 m2 het grootste bedrijfsverzamelgebouw in Den Haag. Op de website van Bink 36 ( https://www.bink36.nl/) wordt de historie mooi beschreven . Rijksbouwmeester Daniel Knuttel maakte de bouwplannen voor het eerste gebouw, De Centrale, rond 1915. In 1918 werd het rode bakstenen gebouw in gebruik genomen door CMZ ( Centraal Magazijn ) van de PTT. De extra verdieping van staal en glas werd in de jaren ’30 gebouwd, toen ook de CWP ( Centrale Werkplaats) naar de Binckhorstlaan kwam. Hier werden onder andere telegraaftoestellen gerepareerd, telefoons en brievenbussen gemaakt en apparatuur getest. In 1950 werd een tweede gebouw aangebouwd, naar ontwerp van rijksbouwmeester Joseph Crouwel. Het bood o.a. plek aan en kantine van 950 m2, waar alle PTT medewerkers gelijk konden lunchen: de grootste kantine van Den Haag.  In deze ruime is nu de gigantische Harbour Club gevestigd. Al dit soort activiteiten hebben de technologische ontwikkelingen niet overleefd, maar het gebouw staat er gelukkig nog.

We lopen naar binnen en mogen van de vriendelijke portier doorlopen naar het kantoor van de manager op de 2e etage. In eerste instantie mogen we van de directeur-eigenaar, de heer De Kroes, geen foto’s maken, maar als we een vriendelijk gesprek hebben gevoerd over het verleden en de Haagse vastgoedontwikkelingen krijgen we toestemming om rond te lopen en foto’s te maken. Hoe onschuldig kun je als gepensioneerde overkomen?

De volgende halte is het voormalige postkantoor in Voorburg aan de Prins Bernhardlaan 1. Een wederopbouwmonument (zie de betreffende pagina op deze website).Helaas staat het felle zonlicht verkeerd om een goede foto te maken. We mogen ook binnen een foto maken, maar niets herinnert meer aan de postgeschiedenis van dit gebouw.

Tenslotte bezoeken we Leidschendam. Nu een prachtig appartementencomplex, het Neherpark. Voorheen het domein van het Dr. Neherlabotorium. Opgericht in 1946. Wat zegt Wikipedia over dit pand? Het gebouw waar we over praten werd in 1955 gebouwd naar een ontwerp van S.J. van Embden. Het gebouw werd in 2007 geplaatst op de Top 100 Nederlandse monumenten 1940-1958 en is later rijksmonument geworden. Daarmee werden de sloopplannen van KPN Vastgoed voorkomen. In de bedrijfsvoering van KPN was DNL overbodig geworden. Het Dr. Neher Laboratorium, in PTT afkortingen het DNL,  was het domein van de PTT uitvinder, de Willy Wortels van het bedrijf. DNL heeft onder meer een zeer verdienstelijke rol vervuld bij de ontwikkeling van nieuwe adresleestechnieken (OCR – Optical Character Reading). Zodat het mogelijk werd dat machines handschriften konden ontcijferen.

Aan het bezoeken van voormalige postkantoren, verspreid over de stad zijn we niet toegekomen. Dat bewaren we voor een volgende keer.