De weg van de brief in 1977

Eerder in dit blog volgden we al de weg van een brief van Roodeschool naar Aardenburg in 1950. Veel stoomtreinen met post reden er op het Nederlandse spoorwegnet, talrijke gespierde mannen sjouwden met postzakken. In de treinen werd met zweet op het voorhoofd post gesorteerd door vakmensen.  Een oude legertruck werd voor bepaalde trajecten ingezet. Hoe ontwikkelde de logistieke structuur zich voor en na 1950? In een brochure ter gelegenheid van de opening van het EKP Sittard ¹⁾ vonden we een compacte samenvatting.

“Tussen de Eerste en de Tweede Wereldoorlog ontstond geleidelijk een maasvormig netwerk van per trein uitgevoerde postverbindingen. Op bijna alle spoorwegstations werd post uitgewisseld via reizigerstreinen. Het vervoer van en naar de postinrichtingen geschiedde veelal per bakfiets, handkar of paard en wagen. Het transport tussen postkantoor en station ging veelal met een bus, lokaaltram of auto.”

Na 1945 werd een stervorming postvervoersnet ontwikkeld dat aansloot op de twee bestellingen per dag. Het dagnet (’s morgens gepost), dat via de reizigerstreinen plaatsvond, gaf aansluiting  op de middagbestelling. Verder was er een nachtpostnet (’s avonds gepost) voor de ochtendbestelling. Kenmerkend was de kleinschalige opzet van de postverwerking. Post telde ca. 1300 bestelkantoren. De meeste daarvan waren eveneens belast met  verzendwerkzaamheden. Elk kantoor voerde ook zijn eigen buslichting uit. Vanwege het op kleine schaal toepassen van sorteerwerkzaamheden was het voor de meeste kantoren onmogelijk bundels post te formeren voor eindbestemmingen (zogenaamde rechtstreekse bundels), De hersortering, die zodoende noodzakelijk was, vond plaats in speciale postrijtuigen. Dit in de treinen uitgevoerde werkproces werd ook wel “werkend vervoer” genoemd.

Geleidelijk werd het sorteerwerk van de treinen verplaatst naar de expeditie centra, waar de verzendwerkzaamheden van post uit de regio meer en meer weerden geconcentreerd. Door deze, op zichzelf kleinschalig te noemen, concentratie ontstonden geleidelijk circa vijftig van deze centra.”

Van 1950 maken we nu een sprong naar 1977. De Pers- en Publiciteitsdienst geeft een gigantische brochure uit, getiteld “Gepost … en dan?”²⁾   In deze brochure wordt de weg van een brief van ’s Gravenhage naar Oudewater gevolgd. Zes kaartjes van de hand van Dieter Ludwig laten het traject zien.

Kaart 1

Minstens tweemaal per dag vertrekken de auto’s om de post die het publiek in de rood-grijze brievenbussen heeft gedeponeerd op te halen. Op het kaartje zien we de rit van een zo’n postauto in een wijk in ’s Gravenhage. De witte envelopjes geven de locatie aan van de plek van zo’n tweelingbrievenbus. Er zijn op dat moment in Nederland 16.000 brievenbussen. Met een ster staat op een bord het tijdstip van de laatste lichting aangegeven. Ben je op tijd dan kan de brief nog mee met de nachtposttrein..

Kaart 2

Op het expeditieknooppunt in Den Haag komt alle post samen, niet alleen de brievenbussenpost, maar ook de post die op een kantoor als partijenpost is aangeboden. 80% van de “losse post” moet tussen zes en elf uur ’s avonds verzendklaar worden gemaakt. In geel zien we het gebied dat wordt verzorgd door het expeditieknooppunt Den Haag.

Kaart 3

Het vervoer tussen de ruim veertig expeditieknooppunten onderling vindt plaats via het hoofdnet van de NS. Voornamelijk met speciale posttreinen, gespreid over vijf slagen, het zwaartepunt ligt op het nachtnet. Op het kaartje is goed te zien welke gebieden vanuit welke steden worden bediend. Bij elke stad  zien we een afkorting van twee of drie letters. Zo had elke plaats in Nederland een afkorting. Frequent gaf de afdeling PTT Normalisatie een boekwerk uit geheten Topografische Aanduidingen. Dit telde 240 pagina’s in 1983³⁾ (maar ook alle landen en belangrijke plaatsen in het buitenland hadden een eigen afkorting). Onze brief gaat van het expeditieknooppunt Den Haag naar Utrecht. We zien dat Oudewater (Odw) in het verzorgingsgebied van Utrecht ligt.

Kaart 4

Oudewater valt onder het kantoor Woerden in het “uitgangengebied” van Utrecht. Op het kaartje zien we een gedeelte van het gebied dat onder het expeditiekantoor Utrecht valt. De brief gaat met een auto naar het voorsorteercentrum van Woerden en vandaar per auto naar het bestelkantoor in Oudewater. Oudewater is een van de 2450 in overleg met de gemeenten erkende woonplaatsen.

Kaart 5

Een bestelloop is de route die een postbesteller (of postbode, dat is hetzelfde) volgt om de post af te leveren. Te voet fiets of bromfiets in de stad. Daarbuiten steeds meer met de auto. In de folder lezen we dat de nieuwe (groene) buitenbussen dit een stuk makkelijker maken. Sinds kort kent men in Nederland de postcode, dat maakt het sorteren op loop een stuk makkelijker. Veel andere landen ging ons al voor. Alleen grote bedrijven zijn op dit moment nog maar verplicht de code te gebruiken.  Op het kaartje zien we hoe Oudewater in bestellopen is verdeeld. Nederland ken t 15.000 van deze lopen. De 10.000 bestellers leggen per dag 125.000 km af.

Kaart 6

Hier zien we de indeling van één loop. We zie dat sommige straten rond en andere zigzag moeten worden besteld. Niet alle post kan natuurlijk meteen mee. Daarom is er op de route een steunpunt. In dit geval bij het postkantoor. Dat ligt mooi op de route.

Hoeveel tijd de postbode voor zo’n loop krijgt wordt om de paar jaar bepaald door de afdeling Organisatie Beheer van het postdistrict. Die kennen de normen voor lopen, fietsen, trappen. Weten hoeveel afgiftepunten er zijn en bepalen zo de tijd die een postbode krijgt voor zijn loop. Waar in bijzondere weken of dagen natuurlijk van af geweken kan worden.

De treinenloop

De samenstelling van de treinen is complex. In Utrecht komt bijvoorbeeld een trein binnen die om 00.18 uur uit Amsterdam vertrekt. Die bestaat uit 5 wagons en voorop een mP, een motorpostrijtuig. De bestemming is Nijmegen. Een rijtuig zal vanaf Nijmegen de grens overgaan naar Emmerik. Daar in bevindt zicht de post voor Zuid Duitsland en verder. Het volgende rijtuig heft Maastricht als bestemming. Dan volgt een goederenwagon die straks in Eindhoven wordt los gehaakt. Achteraan hangt het rijtuig voor Enschede. Alle treinen komen ongeveer gelijk in Utrecht binnen. Uit Rotterdam komt een trein binnen die ook de post uit Den Haag bij zich heeft en rijtuigen telt die doorgaan naan Friesland, Groningen en Twente. Zo komen uit zeven hoeken van het land de treinen binnen en vertrekken na veel gerangeer weer binnen een uur.