En nu de binnenkant!

De start van het eigen postkantoor

Voor 1850 zag een klant zelden een postkantoor van binnen. Het was heel gebruikelijk dat op bepaalde tijden het kantoor opengesteld werd en dat met bij een luikje zijn brieven kon afhalen. Dat was ook verder de zo’n beetje de enige dienstverlening, want bijvoorbeeld postzegels verkocht men toen nog niet. Het kantoor was veelal gevestigd in het huis van de directeur. Ging de directeur verhuizen, dan verhuisde het postkantoor mee. Maar na 1850 ging de hoeveelheid werk en personeel groeien. Post vond de situatie onhoudbaar worden en er werd verordonneerd dat er een speciaal postkantoor (met dienstwoning) moest komen. Liefst een gebouw dat men kon huren van de gemeente. De eisen werden ook hoger. Elders is al het verhaal verteld van het groeiende aantal Rijkspostkantoren. Daarmee werden ook eisen aan de inrichting gesteld. In 1873 besloot men tot eenvoudig en strak standaard meubilair. Van binnen gingen de kantoren steeds meer op elkaar lijken.

Ook werd het standaard om achter de hoofdingang een wachtkamer te plannen waar de loketten omheen lagen. Hogesteeger en Kramer¹⁾  beschrijven dat, om gedrang te voorkomen, in  het Haagse postkantoor vóór de loketten “sierlijke ijzeren hekken geplaats waren, die het hunne zullen bijdragen om den Hagenaars het begrip queue maken in te prenten”.

Er is meer ruimte nodig

Na 1870 was in de kantoren ook steeds meer ruimte nodig, meer postzegels werden verkocht, in 1870 kwam de kwitantiedienst, in 1882 de pakketdienst en ging men werken voor de Rijkspostspaarbank. In het begin van de 20^e eeuw kwamen er meer betalingsdiensten en werd Post ook belast met de uitvoering diverse sociale wetten (ongevallen, invaliditeit, ziekenfonds, ouderdom).²⁾

Ook de kantoren lagen achter de loketten. Hogesteeger en Kramer beschrijven de indeling als volgt “In de grote kantoren vormde de wachtzaal het centrum van het gebouw waar de kantoorruimten omheen lagen. Voor een goede verlichting werd het zogenaamde ‘open lokettenfront’ geïntroduceerd. Dit bestond doorgaans uit en kolommenconstructie met daartussen toonbanken met hout- of traliewerk. Het lokettenfront mocht dan wel open zijn, maar door zijn vormgeving vormde het een duidelijke en scherpe afscheiding tussen de kantoor- en publieksruimte. Bovendien hing men in veel kantoren gordijntjes achter de loketten t.b.v. de privacy van de medewerkers. Later kwamen daar de dienstmededelingen op het front nog bij.”

In de jaren twintig ging het niet zo goed met de Post, er moest bezuinigd worden. Behalve in Rotterdam en Utrecht kwamen er geen grote nieuwe kantoren bij. De grote hal was hier pas echt groot, maar aan de loketten ging traliewerk de afscheiding tussen publiek en personeel vormen. Men besloot bij de banken te gaan kijken en zag dat men daar het traliewerk wat minder zwaar aanzette en men de loketten soms voorzag van glas. Wat als voordeel had dat de wachtende klanten konden zien dat men heus wel doorwerkte. Gordijntjes, reclame en opgehangen papieren aan de binnenkant moesten dan wel verwijderd worden. Medewerker C. de Lorm ontwierp standaard loketbordjes.

Een nieuwe zakelijkheid

In de jaren dertig brak er een nieuwe zakelijkheid door. Men wilde “… alle ambtenaren het zakelijke en sobere, maar praktische en lichte, milieu geven, dat functioneel goed, opgewekt van stemming en stimulerend voor de arbeidslust is.”  De ‘moderne vormgeving’ kon dat verschaffen.²⁾ Negentiende-eeuwse toestanden moesten verdwijnen. Overal werd het glazen front in plaats van het oude traliewerk ingevoerd. Contact tussen publiek en personeel werd zo makkelijker.¹⁾  Het lokettenfront werd ook niet meer verbonden aan de draagconstructie van het gebouw, maar het lag zo veel mogelijk aan de straatzijde. Er kwam nieuw standaard meubilair (niet alleen meer hout, maar ook metaal) en de beroemde ontwerper N.P. de Koo ontwierp een serie loketbordjes voor de postkantoren. Deze werden vanaf 1935 ingevoerd en deden dienst tot aan de jaren zestig.³⁾ Het postkantoor kreeg een beter aanzien. Een nieuwe tijd ging in. Over de vernieuwingen ontstond een competentiestrijd tussen de Gebouwendienst en de Pers- en Propaganda Dienst die beiden te maken hadden met een besluiteloos Hoofdbestuur. Het gaat te ver om hier nu verslag van te doen. (Tekst loopt door na de afbeeldingen)

Groei achter glas

In de jaren zestig was de groei in aantal kantoren en bezoekers sterk. Toenemende commercialisering drukte een stempel op de interieurs.  Er kwam reclame voor derden in de wachtruimtes en lichtbakken. Men wilde de wachtruimtes levendiger maken. Er verschenen pasfotohokjes, kopieerapparaten en krantenrekjes in de wachtzalen. Telecom opende in 1971 in Amersfoort een Telefoonwinkel in de hal. De afstand tussen publiek en medewerker werd kleiner, in 1968 kregen de loketmedewerkers een naambordje.

Nog om een ander reden veranderde het interieur eind jaren zestig. Als gevolg van de groei van het aantal bank- (en postkantoor)overvallen moest er beveiligd worden, er kwamen alarminstallaties, minder geld bij de kassen en de loketten kregen pantserglas. Voor de postkantoren was het lastiger dan voor de banken. Voor pakjes moest een speciale sluisconstructie uitgevonden worden. In “het Postkantoor” lezen we de zin “… het postkantoor werd meer een lokettenbedrijf”. Dat is uitstekend samengevat. In 1977 kwam er dan ook binnen het hoofdkantoor een afzonderlijke Directie Loketdiensten.

Met meer diensten op weg naar een zelfstandige rol

Begin jaren tachtig ging men ook steeds meer diensten voor de (a.s.)Postbank uitvoeren. Zoals leningen afsluiten en buitenlands geld kopen. Ook de verkoop van strippenkaarten deed zijn intrede. Een kleurrijk element in de wachtruimtes was vanaf 1998 de Postbus 51 foldermolen.  Nu alle loketten met pantserglas beveiligd werden was contact met de klant op zijn minst “lastig” te noemen. Een kogelvrije glasbalie met een spreekgat en microfoon voor de medewerker was niet prettig.  Daarom kregen de groter kantoren een infobalie. Ook achter de loketten gebeurde een en ander. De kantoorambtenaren kregen in 1989 een steeds meer geavanceerde loketterminal om de diensten af te handelen (ALD-1  Automatisering Loketdiensten).

Op 1 januari 1989 werd de PTT verzelfstandigd en kwam wat losser te staan van de overheid. Bij de loketdiensten was door het overal ter beschikking komen van geldautomaten (de giromaat van de Postbank) sprake van leegloop. Een nieuwe benadering was noodzakelijk. Het postkantoor moest een centrale plek krijgen op een dienstenmarkt. De stoffige ambtenarij diende men achter zich te laten. Het postkantoor zou opnieuw ingericht  worden. Op 22 mei1989 opende in ’s Hertogenbosch het Postkantoor ’90. Een evenwicht tussen een individuele benadering van de klant en open balies. Alleen de kassier zat nog achter glas. (Tekst loopt door na de afbeeldingen)

Vitalisering

 Na de proef op tien andere kantoren uitgerold te hebben bleek een totale uitrol te kostbaar. De aanpak werd versoberd en gestandaardiseerd en ging ‘postkantoor nieuwe stijl” heten. De uitwerking werd gedaan i.s.m. de Postbank. Daartoe werd op 1 februari 1993 de joint venture Postkantoren BV opgericht. Alle postkantoren moesten gevitaliseerd worden. Het postkantoor in Alphen aan de Rijn was op 4 juli 1993 het eerste. Elke werkdag zouden daarna twee gevitaliseerde kantoren in gebruik worden genomen tot men alle 2000 vestigingen had aangepast. De glasbalie zou volledig verdwijnen. Met een kasautomaat konden kleine bedragen direct worden uitbetaald  en grotere met enige vertraging.  Afhankelijk van omvang en ligging werd gekeken naar het assortiment van diensten en producten.

Kenmerkend van het Vita- format was de open balie, geschikt voor persoonlijk contact. Ook geldelijke transacties konden plaatsvinden aan een open balie omdat men werkt met kasautomaten. Er kwamen speciale balies voor adviesdiensten. Zelfs spreekkamers voor als het echt moeilijk en vertrouwelijk werd. Aan de “core-balie” verzorgde men de standaarddiensten. Geheel nieuw voor het postkantoor was vanaf 1995 het werken met wachtnummers. Zo losten de rijen op! Het postkantoor werd een kleurrijke plaats, rood was voor postale diensten, blauw voor de Postbank, groen voor Telecom, oranje voor de producten en diensten van overige leveranciers. En dat alles ingebed in een basis grijs. De loketmedewerkers kregen voor het eerst een uniform. Ontworpen door couturier Clemens Rameckers. In veel kantoren kwam vanaf 1991 ook een winkel met verpakkingsmaterialen, wenskaarten en kantoorbenodigdheden