Expeditie Posttrein in het Spoorwegmuseum Utrecht

Het Spoorwegmuseum in Utrecht is een fascinerende plek. De geschiedenis van het spoor is een boeiende en liep gedurende een lange reeks van jaren gelijk op met de geschiedenis van de Post. Toen ons oog viel op de aankondiging van een tentoonstelling over posttreinen namen we vanzelfsprekend het besluit: dat moeten we zien! De tentoonstelling loopt van 17 mei 2022 t/m 27 nov 2022, op 28 mei stonden wij voor de poort van het voormalige Maliebaanstation in Utrecht.

Het museum kondigt op zijn website de expositie als volgt aan: “Hoe komt een brief op zijn bestemming? Jarenlang speelde de trein een belangrijke rol in het postvervoer. Speciale posttreinen zorgden, vaak ’s nachts, voor het vervoer van de post. Vijfentwintig jaar geleden kwam een eind aan een tijdperk: op 16 mei 1997 maakte de posttrein in Nederland zijn laatste rit. Het Spoorwegmuseum vertelt in de tentoonstelling Expeditie Posttrein het verhaal van het vervoer van post per trein en toont een aantal prachtige posttreinen.” Elders op deze website is al uit de doeken gedaan hoe de sortering van post zicht uiteindelijk verplaatste naar 12 grote expeditieknooppunten en dat de trein daarbij niet meer noodzakelijk was als sorteerplek. Toen Post besloot alle post te vervoeren met auto’s en sorteercentra te bouwen die niet meer aan het spoor lagen, werd de posttrein na mei 1997 overbodig.

Het museum heeft op zijn terrein vijf posttreinen bijeen gebracht. Alle afkomstig uit de eigen collectie. In elke trein is wat bijzonders te zien of is een complete expositieruimte ingericht.

DE AREND

In 1839 reed de eerste trein in Nederland op het traject tussen Haarlem en Amsterdam. Al in 1844 vond de Post het wenselijk een contract voor het vervoer van post op te stellen met de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij. De trein werd al snel als betrouwbaarder en sneller gezien dan de postkoets, trekschuit of het paard. Voor de tentoonstelling is een eerste klasse rijtuig van de “Arend” ingericht als postrijtuig. Staande werken was geen optie, wat was dit plafond laag!

In 1856 werden zeven rijtuigen eerste klasse omgebouwd. De "conducteur der brievenmalen (=postzakken)" kreeg een plek om te sorteren in de trein. Het bordje herinnert ons aan de eerste rit van de Arend in 1839.

DE PEC UIT 1938

Dit is een trein die lang in het depot van het museum heeft gestaan. Op de website lezen we de volgende toelichting: “Bij deze Pec staat de ‘P’ voor post, de ‘e’ voor elektrisch en de ‘c’ voor closet. Dit getrokken rijtuig is herkenbaar aan zijn bijzondere gedeukte neus voor de koppeling en wordt daarom wel deukneus genoemd. Het postrijtuig beschikt over een fraaie sorteerkast waar bezoekers binnen de tijd de post kunnen sorteren. Ook kunnen zij proberen of zij net als de postconducteurs van weleer een postzak van een briefpaal kunnen vissen. Bovendien krijgen zij een lesje plaatsnamen herkennen, want dat was voor de postexpeditie essentieel.” 

Het rijkswapen geeft aan dat het rijtuig eigendom was van PTT Post. Met de hengel werden postzakken gedropt op een station waar de trein niet stopte.

In de 2e helft van de 19e breidde het lijnennet zich snel uit. Op het kaartej zien we de onderlinge afstanden en het jaar van opening van de lijn.

POSTRIJTUIG PLAN C

Dit rijtuig stamt uit 1952. Hier zien we een sorteerafdeling. Gerard interviewt een jonge bezoekster. Zij vindt kaartjes wel heel erg leuk. Maar op haar verjaardag krijgt ze meer appjes dan kaartjes. Toch maar goed dat haar moeder haar uitlegt wat post is!

MOTORPOST Mp3031

Deze zelfstandig rijdende treinen waren eigendom van de Post. Het materieel sloot aan bij het materieel waar de NS zelf mee reed. De machinisten werden door de NS geleverd. In eerste instantie werd de post vervoerd in zakken, later kwam de rolcontainer die in- en uitladen van de treinen erg vergemakkelijkte. Het exemplaar in het museum is bruin. Later kregen de treinen een geel-rode beschildering; de kleuren van zowel de NS als PTT Post. Door liefhebbers is een oude motorpost gerestaureerd in de geel-rode kleuren. De regelmatige treinreiziger ziet hem wel eens opduiken. Voor de tentoonstelling is de trein ingericht met kleinere objecten zoals modellen, schilderijen, prenten en affiches.

In 1965 bestelde PTT Post 35 Motorposttreinen. Na 1979 werden alleen deze nog gebruikt, men stopte met het vervoer van post in reizigerstreinen.

DE HPOST

Dit getrokken rijtuig met de kenmerkende roldeuren stamt uit 1978. Hierin werden rolcontainers met postzakken vervoerd. Het rijtuig is ingericht met een knutselruimte en bioscoop.

Verspreid over de tentoonstelling zien we bijzondere objecten en verhalen. Zo toont het museum de oudste per spoor verzonden brief uit de collectie, de brief werd in 1852 verstuurd toen er nog geen postzegels bestonden. Uit het depot komt ook een schilderij van Herman Heijenbrock die in 1937 de nachtelijke postsorteerders op Utrecht CS in pastel vastlegde. Ook toont het museum enkele bijzondere treinmodellen, zoals een speciaal voor de tentoonstelling gebouwd diorama van een van de eerste Rijkspostrijtuigen uit ca 1856 en een postrijtuig uit Java met een zogeheten ‘postzakvanginrichting’ waarbij met haken postzakken vanuit de rijdende trein werden opgevist. Door de tentoonstelling heen zijn weetjes en verhalen te vinden, bijvoorbeeld over een brute overval op een posttrein in 1985 en een mysterieus slachtoffer van een treinongeluk in Vlissingen.

We vinden het een mooie en erg interessante tentoonstelling. Jammer dat het Museum niet een boekje met toelichtingen of een catalogus bij de tentoonstelling heeft uitgegeven. Wat meer achtergrondinformatie was leerzaam geweest.

Het laatste nieuws over posttreinen stamt overigens ook uit maart 2022. PostNL gaat weer een trein inzetten. Voor de post naar Noorwegen! Een wekelijkse trailer reist mee op een goederentrein van Skanerail, een Scandinavische exploitant van spoordiensten tussen Coevorden naar Oslo. Zie: https://www.spoorpro.nl/goederenvervoer/2022/03/24/postnl-bezorgt-na-25-jaar-weer-post-via-het-spoor/?gdpr=deny