Van Hoofdpostkantoor naar Voorsorteercentrum en verder

Hoofdpostkantoor, hulpkantoor en bestelkring

Een hoofdpostkantoor was in feite een zelfstandige eenheid die alle functies had op lokettengebied en op bestel- en sorteergebied. Aan het hoofd er van stond een directeur die rechtstreeks onder "Den Haag" viel. In het verleden waren er wel acht klassen- afhankelijk van de omvang, tot 1994 toen het instituut door de vorming van rayons werd opgeheven vier. Er waren tot 1955 wel inspecties, maar die hadden vooral een controlerende taak. In 1955 kwamen de postdistricten. De directeuren van de postkantoren gingen toen verantwoording afleggen aan de districtsdirecteur. De directeuren hadden een zogenaamd ressort. In de grote steden vielen daar de bijkantoren onder. De kantoorhouders van de hulpkantoren waren verantwoording schuldig aan de directeur.

Een hulpkantoor had vaak beperktere openingstijden, soms ook minder diensten aan het loket,  een beperkte expeditie functie. Ook mocht een kantoorhouder bijvoorbeeld niet zelfstandig personeel aannemen. Hij was geen hoofd van dienst. In de jaren twintig werden veel hoofdkantoren gedegradeerd tot hulpkantoor. Voor het publiek maakte het niet veel verschil. Financieel was het voordeliger voor een staatsbedrijf dat ook toen al op de kleintjes moest letten.

In het verleden waren vrijwel alle kantoren die een bestelfunctie hadden tevens aangewezen voor de sortering van de te verzenden post. Daarin kwamen, afhankelijk van de grootte van het kantoor en de hoeveelheid aangeboden post, allerlei varianten voor.

Zeer kleine postinrichtingen pasten slechts een zeer kleine onderverdeling toe, in feite lokaal en overige bestemmingen (tweelingbussen kwamen er pas in de jaren vijftig). Bij grotere kantoren leidde de hoeveelheid (uitgaande) post tot een meer uitgebreide sortering, maar bleef toch altijd beperkt tot één sorteergang. Op de grote kantoren met een zelfstandige expeditie -dat waren kantoren van een behoorlijke grote omvang – kon een uitgebreidere sortering met meer sorteergangen worden uitgevoerd. Daarenboven bestond toen ook nog het werkende vervoer met de sortering op de trein en de tram.

De wijze van sortering en het daaruit voortkomende product (de bundel) was afhankelijk van wat als bestemming van de bundel werd gedefinieerd. Destijds was dat de bestelkring; dat was de verzameling van geadresseerden die hun post door één en het zelfde kantoor besteld kregen. Natuurlijk had niet elk kantoor van verzending voldoende poststukken om voor elke bestelkring een bundel te formeren.

De post werd daarom in dat geval (dikwijls gebeurde dit dan op het hoofdpostkantoor) met die van andere bestelkringen samengevoegd en verzonden naar een zogenaamd knooppunt kantoor. Dit kantoor had als taak de van andere kantoren ontvangen post te verzamelen en het te verdelen over zijn werkingsgebied (uitgangengebied) liggende bestelkringen¹⁾.

We kunnen stellen dat het netwerk van hoofdpostkantoren een bestuurlijke indeling was waarbij het hoofdpostkantoor ook een rol had in de logistiek keten. Verantwoordelijkheden voor de loketfunctie en voor de logistieke processen waren innig met elkaar verbonden. De directeur was een man met status in de gemeenschap.

Op pagina (zie link) worden de begrippen collectiegebied en uitgangengebied uitgelegd.

https://een-postgeschiedenis.jouwweb.nl/de-ekpn-de-sorteercentra-en-de-nieuwe-weg-van-de-brief/de-expeditie-knooppunten/de-lange-weg-naar-twaalf-ekpn-deel-1

Het bestelgebied basis voor voorsorteergebied

Eind jaren zestig, begin jaren zeventig kwam het eerder beschreven veranderingsproces op gang. De Galan maakt duidelijk dat rond 1970 voor de reorganisatie in eerste instantie vooral gekeken werd naar de organisatie aan de ontvangstzijde. Gegeven de kosten van de processen aan deze zijde van het verwerkingsproces waren hier de grootste voordelen te behalen. (Persoonlijke noot: dat is anders dan we dachten, we meenden dat de reorganisatie van de expeditie de drijfveer was achter de grootste veranderingen)

Voor motorisering was een gebied van 150 – 200 km² gewenst. Rekening houdende met nog een aantal andere factoren zou het land verdeeld kunnen worden in 200 bestelgebieden. Men had becijferd dat in de 250 grootste bestelkringen 75% van het aantal afgiftepunten gelegen was.

Het idee was om in elk bestelgebied een centrumplaats aan te wijzen. In dit centrum zou alle post voor het (voorsorteer)gebied (VG) aankomen en voorgesorteerd worden op route. Het gebouw waarin dat zou moeten plaats heette het Voorsorteercentrum (VC). In eerste instantie werden ca. 160 VCa gepland.³⁾ Alle gemotoriseerde bestellingen zouden vanaf dit VC plaatsvinden. Ook als in een plaats minder dan vijf besteltaken gepland konden worden werd de bestelling vanuit het VC georganiseerd. Telde een plaats meer dan vijf taken, dan bleef daar een bestelkantoor. Deze bestelstructuur matchte uitstekend als uitgangsstelling voor de expeditie- en vervoersstructuur. Een beginpunt voor de bestelling en een eindpunt voor de expeditie. Alle aanvoer- en buslichtingsroutes kwamen hier samen. We moeten wel opmerken dat enkele VCa meer voorsorteergebieden bedienden.

In de planvorming bleef in eerste instantie nog de structuur met 50 centrale ontvangstkantoren en 45 expeditiekantoren staan. Maar de basis voor de planvorming voor een nieuwe structuur werd gelegd.

De nieuwe structuur

Zo ontstond een nieuwe structuur, een nieuw expeditie- en vervoerssysteem. Zie schema III

Na veel rekenwerk en nog veel meer politiek gedelibereer kwam men tot een model met twaalf EKPN. Dit proces beschreven we al eerder. In de berekeningen werd steeds rekening gehouden met 153 VCa³⁾, het werden er uiteindelijk 168. Zie de bijgaande lijst.

Interessant is dat het (toekomstig) bestaan van 153 VCa al het uitgangspunt bij de rekenpartij. In de bedrijfseconomische modellering werd hier rekening mee gehouden. De directie had al de voorlopige lijst goedgekeurd.

Criteria in het model waren o.a.:

-Alle correspondentie uit het voorsorteergebied gaat naar het VC.

-Correspondentie voor het eigen VG wordt achtergehouden, de rest gaat naar het EKP. Géén expeditie meer op het VC.

-Geen werkend vervoer meer.

-In de avond wordt 85% van de afbundelbare post verwerkt.

-Twee keer per avond is er een rit met een vrachtauto naar het EKP. Om 17 uur gaat 20% mee, om 19 uur 65%.

-De aantallen waren gebaseerd op een telling uit 1967, geëxtrapoleerd naar 1969.

-Het serviceniveau moest gehandhaafd blijven. Hierbij waren snelheid en zekerheid de criteria.

-Aan de verzendzijde moest minimaal één bundel voor elke besteleenheid kunnen worden gemaakt.

In een proefgebied werd onderzocht of in de praktijk aan de eisen konden worden voldaan. Dat lukte!

Zie voorbeeld in artikel van de hand van De Galan dat u elders op deze pagina aantreft.

Hoe verhoudt zich dit nu tot de situatie van de hoofdpostkantoren? Als we de expeditiekaart van 1976 er bij pakken, tellen we 221 hoofdpostkantoren in Nederland. Dit is inclusief de 12 districtspostkantoren. Deze 12 districtspostkantoren en 33 andere kantoren zijn uitgangskantoren. Deze krijgen allemaal de VC-functie.  Echter: 65 hoofdpostkantoren krijgen deze niet. Geleidelijk zien we in de later jaren dat deze bestuurlijk samengevoegd worden met de VCa.

Er zijn ook 12 hulpkantoren en bijkantoren die wel de status van VC krijgen. Dat waren een aantal bijkantoren bij de grote steden en een aantal groeikernen.

Een tijdelijke stabiliteit in locaties

Grootse logistieke veranderingen hebben uiteraard ook effect op gebouwen waarbinnen zich processen afspelen. Het effect was uiteraard groot op het gebied van de EKP-vorming. Dit proces hebben we eerder beschreven. Maar ook moest er ruimte gecreëerd worden 123 nieuw aangewezen VCa en moest gekeken worden of er op de 33 concentratiekantoren die geen EKP waren voldoende ruimte was voor de ontvangstverwerking van alle buslichting post, gaande en komende vrachtauto’s en de voorsortering.

Ons is geen grootschalig alomvattend plan bekend, maar door de postdistricten werd samen met de Centrale Directie van de PTT een plan per gebied ontwikkeld. Er kwamen lokale centra met in een aantal gevallen subcentra voor de bestelling. Zie het voorbeeld hiervoor.

We moeten  constateren dat de bestuurders van toen een zorgvuldige keuze maakten. Als we de plaatsnamen op de lijst van midden jaren zeventig vergelijken met de lijst van 1994 zien we maar twee wijzigingen. Monster staat niet meer op de lijst van ’94, Oosterbeek is in de loop der jaren aan deze lijst toegevoegd.

Landelijke verdeling

Er veranderde nu veel in het landelijk VC-netwerk. Onze bron is hier de landkaart met de area-indeling die ontstond na het opheffen van rayons. De kaart dateert van 2006. Alle voorsorteercentra (teven de grotere bestelkantoren) staan hier op aangegeven.

De volgende VCa hebben hun functie verloren:

Laren, Beverwijk, Katwijk, Voorschoten, Voorburg, Leidschendam, Maasluis, Alblasserdam, Baarn, Barneveld, Driebergen, Dieren, Velp, Wageningen, Oosterbeek, Vught, Deurne, Kerkrade, Brunssum, Winterswijk, Lichtenvoorde, Dokkum, Bolsward, Gorredijk, Joure, Appingedam, Winschoten.

Een aantal plaatsen hadden omvang die zelfs twee van dergelijke kantoren rechtvaardigden:

Almere, Hilversum, Breda, Utrecht (zelfs drie), Tilburg, Eindhoven, Heerlen en Groningen.

Nieuw op de lijst waren: Amsterdam Zuid-Oost, Den Haag Oude Middenweg, Bergschenhoek, Houten, Groenlo en Delfzijl.

Op de detailkaartjes van Amsterdam, Rotterdam en Den Haag staan resp. 8, 5 en 6 locaties aangegeven.

In de regiobesprekingen en in de verhalen over de grotere plaatsen hebben we steeds geprobeerd de gebouwen terug te vinden en de nieuwe bestemming aan te geven (of te melden ”gesloopt”)