Een verdwenen monument: het districtspostkantoor te Amsterdam Deel 2
Al een aantal keren hadden we aandacht voor het voormalige districtspostkantoor te Amsterdam. Het gigantische complex aan de Oosterdokskade, naast het Centraal Station, aan de rand van de binnenstad. We bespraken het bij de ontstaansgeschiedenis van de Expeditie Knooppunten en bij de bespreking van het lot van deze gebouwen. Ook beschreven we tijdens een excursie naar Amsterdam het uitzicht richting de plek waar dit imposante gebouw stond.
Tijd om wat dieper op het ontstaan van het gebouw en het gebruik in te gaan. En aandacht voor het verdwijnen onder druk van de grondhonger van metropool Amsterdam na het verlies van zijn postale functie. We citeren uitvoerig uit beschikbare literatuur. In het eerste deel beschrijven we het voorstel, de bouw, de gebouwen en de opening. In dit deel 2 beschrijven we het gebruik en het einde.
Het gebruik van het districtspostkantoor
Inleiding
Op andere plekken op deze website hebben we beschrijvingen van EKPn geplaatst, sommige geïllustreerd met fraaie opengewerkte tekeningen. In het boekwerkje “het districtspostkantoor te Amsterdam”1) wordt een hele duidelijke beschrijving gegeven van de processen per afdeling in zo’n districtspostkantoor. Het boekje is ongedateerd, maar op bladzijde 28 lezen we dat sinds oktober 1971 een groeiend deel van de correspondentie verwerkt wordt door een tweetal Schift -, Opzet- en Stempelmachines. We mogen dus aannemen dat het boekje uit het begin van de zeventiger jaren stamt, dus nog van vóór de eerste automatisering van de sortering met APVS-apparatuur. Daarom is de beschrijving van het handbedrijf een relevant tijdsbeeld. Los van de schaalgrootte vergelijkbaar met die op de andere grote districtspostkantoren. We nemen de tekst (vrijwel) integraal over.
Wilt u zien hoe een en ander in 1968 te werk ging, kijk dan naar een Polygoon Journaal uit 1968:
Links de voorpagina van het boekje waar we dankbaar gebuik van maakten
Illustratie uit de dissertatie van H.Zijlstra
De kantine annex gymzaal was één totaalkunstwerk van de hand van Peter Struycken
Bij de hoofdingang. Onder de luifel de ingang van de fietsenkelder
Exploitatie postdistrict Amsterdam
aan- en afvoer
Dagelijks worden in Amsterdam gemiddeld 1 800 000 poststukken verzonden. Het grootste gedeelte daarvan moet voor 23.00 uur zijn verwerkt. De enorme hoeveelheden post die dagelijks in het districtspostkantoor samenstromen omvatten:
1.Post afkomstig uit de ca. 470 'tweeling-brievenbussen'. Deze bussen zijn voorzien van een aparte gleuf voor lokale post, waardoor deze al direct wordt gescheiden van de post met andere bestemmingen. De inhoud van de brievenbussen wordt vervoerd naar één van de losplaatsen in de z.g. 'rijbaan' van het districtspostkantoor.
2.Stukken die zijn aangeboden aan de loketten van de bijpostkantoren en postagentschappen in de stad. Deze stukken zijn op de kantoren al gesplitst in de diverse categorieën.
3.Zakken met post afkomstig van de hoofdkantoren in de omgeving van Amsterdam, waarvoor het districtspostkantoor fungeert als expeditiecentrum.
4.Post die per trein uit binnen- en buitenland wordt aangevoerd. Het grootste gedeelte van deze treinpost is bestemd voor Amsterdam en moet in het districtspostkantoor verder worden behandeld.
5.Zakken met luchtpost die per auto van de luchthaven Schiphol naar het districtspostkantoor worden getransporteerd.
6.Grote partijen poststukken die 'bij abonnement' zijn gefrankeerd en door de afzenders (veelal grote zaken en bedrijven) zélf naar de rijbaan in het districtspostkantoor Worden vervoerd. Soms echter worden zij geheel 'verzendklaar' afgeleverd.
De los- en laadplaatsen bevinden zich in de 'rijbaan' in het Briefpostgebouw (waar de aan- en afvoer van post per auto wordt afgewikkeld) en op de tweede verdieping op perronhoogte (waar de aan- en afvoer van post per trein wordt geregeld). Het vervoer van de post naar en van de reizigersperrons van het Centraal Station geschiedt met motorlorries. Afhankelijk van soort en bestemming wordt de aangevoerde post gedirigeerd naar één der onderdelen 'Expeditie briefpost binnenland', 'Expeditie briefpost buitenland', 'Bestelling briefpost', 'Expeditie pakketpost binnenland', 'Expeditie pakketpost buitenland', 'Bestelling pakketpost' en 'Inklaring'.
De afvoer vindt plaats via bovengenoemde los- en laadplaatsen; het verdere transport geschiedt per trein naar bestemmingen in binnen- en buitenland, per boot naar overzeese bestemmingen en per auto naar de bestelkantoren in het district (en daarbuiten) en naar de luchthaven Schiphol.
Postsorteerders aan het werk
De afdeling Expeditie Briefpost Binnenland had zijn plek in de laagbouw, het briefpostgebouw. Onder de voorgevel in maart 2002
expeditie briefpost binnenland
De te verzenden post moet geheel of gedeeltelijk de volgende behandelingen ondergaan: Na het leegstorten van de zakken
Opzetten Hierbij worden de stukken gesplitst naar een aantal formaten en tegelijkertijd zodanig geordend, dat ze kunnen worden gestempeld en gesorteerd. Stukken die door middel van een frankeermachine zijn gefrankeerd (z.g. 'roodfrankering') worden op een aparte opzettafel verwerkt en daarna rechtstreeks naar het onderdeel 'Sortering' getransporteerd. De stukken worden zoveel mogelijk machinaal gestempeld. Dit gebeurt in een tempo van bijna 20 000 stuks per uur. Sinds oktober 1971 wordt een steeds groeiend gedeelte van het splitsen, opzetten en stempelen van de correspondentie verricht door een tweetal machines.
Sorteren Het sorteren van de poststukken naar ca. 800 plaatsen en voor het resterende gedeelte naar ca. 50 plaatsengroepen geschiedt met behulp van een groot aantal sorteerkasten en kan natuurlijk slechts in etappes ('sorteergangen') worden uitgevoerd.
Het districtspostkantoor Amsterdam volgt daarbij het z.g. 'ABC-systeem'. In de eerste sorteergang wordt de post voor de 26 plaatsen in Nederland waarheen van Amsterdam uit de meeste poststukken worden -ca 60% van de totale hoeveelheid- apart gehouden en gedeponeerd in speciaal daarvoor bestemde vakken.
Stukken voor de andere plaatsen worden tegelijkertijd met behulp van de in dezelfde sorteerkasten aanwezige lettervakken gesorteerd naar de eerste letter van de plaatsnaam die in het adres voorkomt. De post uit de lettervakken wordt overgebracht naar de letterkasten, waar ze zoveel mogelijk wordt gesorteerd naar diè plaatsen in elke lettergroep waarvoor blijkens de ervaring de meeste post bestemd is. Na deze tweede sorteergang is rond 95% van de totale hoeveelheid post gesorteerd. De overgebleven post (5%) is bestemd voor de kleine plaatsen, buurten en gehuchten en wordt door speciaal geschoold personeel met behulp van 'fijnsorteerkasten' gesorteerd naar expeditieknooppunten (plaatsengroepen). Van de 'fijngesorteerde' post worden bundels gevormd, die naar de expeditieknooppunten worden gezonden. Daar worden de bundels losgesneden, waarna de stukken worden gesorteerd naar eindbestemming.
Het sorteren van bundels gebeurt op het 'sorteerbordes'. Daarbij wordt gebruik gemaakt van in rekken opgehangen zakken ('zakkenringen'), waarin de post voor de 48 belangrijkste plaatsen in Nederland wordt gesorteerd. De bundels voor de overige plaatsen worden in zakken voor de expeditieknooppunten gedeponeerd. Pakjes krijgen in verband met hun vorm en formaat een aparte behandeling. Voor het leegstorten van deze zakken en het eventuele stempelen van de pakjes is een speciale werkplaats ingericht: de pakjesbunker. Op de pakjesbunker vindt tevens een Voorsortering plaats.
Links: Het pakketpost- en administratiegebouw
Hard werk op het postperron om de containers op tijd in de posttrein te krijgen
expeditie briefpost buitenland
De post die te Amsterdam moet worden gereedgemaakt voor verzending naar andere landen, bereikt het onderdeel 'Expeditie briefpost buitenland' op verschillende manieren:
in zakken afkomstig van de postkantoren en in bakjes van de afdeling 'Expeditie briefpost binnenland'. Tijdens het sorteren op laatstgenoemde afdeling wordt de post met buitenlandse bestemming gedeponeerd in speciale vakken 'buitenland'.
Het onderdeel 'Expeditie briefpost buitenland' sorteert de post niet alleen naar landen van bestemming, maar in de meeste gevallen ook naar grote steden, provincies, departementen,
graafschappen e.d. Dit gebeurt zodanig dat aansluiting wordt verkregen op de expeditie- en verzendsystemen van de andere postdiensten.
Er zijn voor de luchtpost speciale sorteerkasten, speciale zakken en zakkenringen, enz.
Bij het vervoer van post voor het buitenland per vliegtuig worden voorts de brieven en briefkaarten ('LC = lettres/cartes) strikt gescheiden van de overige post, voornamelijk drukwerken ('AO autres objets). Dit gebeurt in verband met de verschillende vrachttarieven die voor beide categorieën worden berekend.
Aangetekende stukken worden verpakt in speciale zakjes, die vlak voor de afsluiting van de zakken met de overige post daarin worden opgenomen; een dergelijke zending heet dan 'depêche'.
Links: Op een schoolplaat uitgegeven door Wolters in de jaren 50 zien we de postverzending op Schiphol
Het beeld 'communicatie' van de hand van Jan Wolkers stond voor de hoofdingang. Na de afbraak vond het een nieuwe plek voor het hoofdkantoor aan de Beatrixlaan in Den Haag. Nu staat het voor het hoofdkantoor aan de Waldorpstraat.
Onder zien we een knipsel uit de speciale Aangetekend die verscheen ter gelegenheid van de opening
bestelling briefpost
Deze afdeling ontvangt elke dag gemiddeld 1 000 000 poststukken, die aan geadresseerden in de stad Amsterdam moeten worden afgeleverd. Een gedeelte daarvan komt uit de lokale 'compartimenten' van de tweelingbussen. Hoe de overige post is binnengekomen en welke behandeling zij heeft ondergaan, werd beschreven bij 'Aan- en afvoer' en bij 'Expeditie briefpost binnenland'.
De stad Amsterdam is voor de bestelling ingedeeld in achttien rayons. In de eerste sorteergang wordt de post verdeeld over achttien rayonvakken, enkele vakken voor 'postbussen centrum' en een aantal vakken voor zeer grote bedrijven (kranten!) en instellingen (banken!).
De rayongewijs gesplitste post wordt in de tweede sorteergang verder gesorteerd naar ruim vijfhonderd bestellopen (een 'bestelloop' is de vooraf ingedeelde route voor één besteller). Het sorteren naar bestellopen geschiedt gedecentraliseerd, evenals de voorbereiding tot de eigenlijke bestelling. In het districtspostkantoor worden namelijk alleen de vier rayons van het centrum en de 2 000 postbussen behandeld; de post voor de overige rayons wordt naar zeven bestelkantoren in de stad gedirigeerd en daar gesorteerd op bestellopen.
Elke besteller gaat met behulp van de 'bestellerskast' de post voor zijn loop 'straten' (d.w.z. sorteren naar straten of gedeelten van straten) en vervolgens 'zetten' (d.w.z. in volgorde van de loop per straat op huisnummer plaatsen).
De pakjes op de afdeling 'Bestelling briefpost' krijgen een aparte behandeling. Ze worden direct gesorteerd naar rayons en in zakken gedeponeerd. In een aantal rayons worden de pakjes afzonderlijk besteld, ten einde overbelasting van de bestellers van de gewone post te voorkomen. Als extra service voor ruim duizend grote klanten worden dagelijks 27 'firmaritten' per motorcarrier resp. electromobiel uitgevoerd.
Elke dag blijken zich onder de post duizenden stukken te bevinden, die door onjuiste of onvolledige adressering onbestelbaar zijn. Een tiental medewerkers (schertsenderwijs het 'adresboek' genoemd) tracht deze stukken alsnog hun bestemming te doen bereiken.
pakketpost en inklaring
De pakketpost is ondergebracht in het Pakketpost- en administratiegebouw. De afdeling 'Bestelling' bevindt zich op de begane grond. 'Expeditie buitenland' en de laadplaats voor de te verzenden binnenlandse pakketten zijn gehuisvest op de tweede verdieping. Op de zesde en zevende verdieping zetelt de afdeling 'Inklaring'. Op laatstgenoemde afdeling worden de uit het buitenland ontvangen goederenzendingen ingeklaard. Wanneer invoerrechten zijn verschuldigd, wordt het tarief door PTT-personeel berekend en wordt aangifte bij de douane gedaan. Na akkoordbevinding gaan de pakketten naar één van de afdelingen 'Bestelling pakketpost' of 'Expeditie pakketpost'.
expeditie pakketpost binnenland
Door het grotere volume van postpakketten worden bij de verwerking van deze poststukken andere hulpmiddelen gebruikt dan bij de briefpost. Van de ca, 10 000 pakketten, die dagelijks moeten worden verzonden, gaat het grootste gedeelte in zakken rechtstreeks naar de 200 belangrijkste plaatsen in ons land. Het resterende gedeelte wordt naar expeditieknooppunten gezonden.
expeditie pakketpost buitenland
De postpakketten met buitenlandse bestemmingen worden gesplitst in luchtpost, treinpost en zeepost. De pakketten met bijbehorende adreskaarten worden in sorteerkasten gesorteerd, waarna de pakketten aan de hand van de adreskaarten worden ingeschreven op geleidelijsten. Dit laatste is nodig in verband met de verrekening van de vrachtkosten tussen de betrokken postadministraties.
bestelling pakketpost
De bestelling van de pakketpost geschiedt met speciale bestelauto's. Deze worden beladen in de 28 autoboxen in het Pakketpost- en administratiegebouw. De pakketten zijn tevoren in één gang gesorteerd naar de zesendertig pakketpostwijken waarin de stad is ingedeeld en worden vervolgens door de pakketpostbestellers 'op route gezet'.
Links zien we een kaart van Nederland uit de zeventiger jaren uit een postbrochure met de (rode) lijnen van de belangrijkste spoortrajecten.
Bij Amsterdam zien we in- en uitgaand spoor-, vliegtuig- en scheepsverkeer. In de plaatsen weergegeven als blokjes vinden we de expeditiekantoren.
Tussen 2004 en 2008 was in de hoogbouw ondermeer het Stedelijk Museum gevestigd onder de naam Post CS
Uit de dissertatie van H.Zijlstra: Boven hoe het was, onder hoe het zou kunnen worden
MECHANISATIE
De in het nieuwe districtspostkantoor toegepaste mechanisatie omvat het volgende:
aan- en afvoer
De post wordt op verschillende verdiepingen aan- en afgevoerd. De los- en laadplaatsen voor de auto's bevinden zich op de begane grond, ongeveer midden in het Briefpostgebouw. Op de begane grond in het Pakketpost- en administratiegebouw bevindt zich de laadplaats voor de auto's die de pakketpost bestellen. Voor de aan- en afvoer van postzakken van en naar de treinen zijn in de driehoekige zaal op de tweede verdieping van het Briefpostgebouw laad- en losplaatsen, alsmede 'verdeelinstallaties' ingericht. Voor het transport van de aangevoerde zakken met post naar de verschillende afdelingen wordt gebruik gemaakt van transportbanden en kettingtransporteurs. Deze laatste worden tevens gebruikt voor het sorteren van de zakken.
bestelling briefpost
Hier zijn twee aanvoerplaatsen:
1 voor post afkomstig uit de brievenbussen ('stadscorrespondentie');
2 voor post die uit het land wordt aangevoerd.
Vanaf beide plaatsen worden de poststukken in bakken via transportbanden naar de verschillende verwerkingsplaatsen gevoerd. De besturing van dit transport geschiedt automatisch door middel van een magnetische code die aan elk der bakken wordt meegegeven.
expeditie briefpost
In deze afdeling zijn aanvoerplaatsen voor:
1.post uit de brievenbussen; 2.stukken die zijn gefrankeerd door middel van frankeermachines ('roodfrankering'); 3.zakken met briefpakjes; 4.losse briefpakjes; 5. zakken met bundels; 6. losse bundels.
De uit de brievenbussen afkomstige post en de 'roodfrankering' worden (na diverse bewerkingen te hebben ondergaan) in bakken gedeponeerd, die via transportbanden naar de verschillende verwerkingsplaatsen worden vervoerd. Evenals op de afdeling 'Bestelling' geschiedt de besturing van dit transport automatisch door middel van een magnetische code. De gesorteerde post wordt 'afgebundeld' via transportbanden afgevoerd naar het zakkenbordes. Daar worden de bundels en briefpakjes verdeeld over verschillende zakken en vervolgens afgevoerd naar de treinen.
bestelling pakketpost/expeditie pakketpost
Vanaf de aanvoerplaats in het Briefpostgebouw worden de losse pakketten via transportbanden vervoerd naar de afdelingen 'Bestelling' en 'Expeditie' in het Pakketpost- en administratiegebouw. Daar worden de pakketten met behulp van een machine gesorteerd. Op de afdeling 'Expeditie' worden de pakketten in zakken gedaan en afgevoerd naar de treinen. In de afdeling 'Bestelling' worden de machinaal gesorteerde pakketten in de bestelauto’s geladen.
De sloop van het briefpostgebouw in 2003 (Bron: Amsterdam op de kaart)
Nog een foto van de sloop
Tijdens de sloop in 2010 (Bron: Amsterdam op de kaart)
Boven: Amsterdam Oosterdokskade anno nu: het conservatorium) Onder: volgebouwd met ondermeer een Hilton Hotel.
Tot slot: nog altijd indrukwekkend is het uitzicht. Teon vanaf de 8e etage van de hoogbouw, nu vanaf het restaurant van de Openbare Bibliotheek.
Hoe ging het verder?
Het gebouw was in verband met toekomstige groei en mechanisatie en automatisering overgedimensioneerd en zeer flexibel opgezet. Met name het briefpostgebouw. In de loop der jaren is er veel aan veranderd, van buiten en van binnen. Maar het gebouw kon dat allemaal goed aan. Het deed wat het doen moest, functioneerde uitstekend. Maar in 1992 werd de medewerkers van Post medegedeeld dat het netwerk van twaalf EKPn opgeheven zou worden4). In het kader van het Plan Briefpost 2000 zou de post werd voortaan tussen de knooppunten per vrachtauto vervoerd gaan worden. Nog even werd nagedacht of het complex als nieuw Sorteercentrum in gebruik kon blijven, maar dat was toch onmogelijk. In 1997 reed de laatste posttrein en werd een nieuw sorteercentrum Brieven aan de Australiëweg in gebruik genomen. Het gebouw werd overbodig.
Zijlstra2) becommentarieert in zijn dissertatie het proces wat na 1992 op gang kwam. Al in 1993 maakte men met een aantal ontwerpers in opdracht van de Gemeente Amsterdam ‘het Ondernemersplan Ontwikkeling IJ-oever Amsterdam’. In dit plan werd het gehele Oosterdokseiland bestemd als locatie voor kantoren, de financiële drager voor het gehele IJ-oever plan. Het gehele postcomplex zou gesloopt worden – in latere varianten (1998) zag met soms nog wel het pakketpost en administratiegebouw in aangepaste vorm terug. Het ‘grote stad denken’ triomfeerde, architect Van Egeraat gaf het vorm. Op 1 juli 2003 werd begonnen met de sloop van het Briefpostgebouw. Er werd voorlopig afgezien van de sloop van de hoogbouw omdat de kantorenmarkt sinds 2004 verzadigd was. Zijlstra beschrijft het als een proces van spontane regeneratie dat het Stedelijk Museum CS, Post CS, restaurant 11 en een aantal ondernemers en bedrijven waaronder Jo Coenen & Co hier tijdelijk onderdak vonden.
Zijlstra2) stelt dat het Briefpostgebouw (en ook de hoogbouw) nog in prima staat verkeerden en prima bruikbaar zou zijn geweest voor nader functie zoals die in nieuwbouw gerealiseerd worden. Jo Coenen was de architect van de nieuwe bibliotheek die kwam op de plaats van het briefpostgebouw. Zijlstra was een warm voorstander van het hergebruik van het Pakketpost- en Administratiegebouw. Volgens hem zou het zeker niet misstaan in het plan van Van Egeraat. Maar het mocht niet zo zijn. Voor de tijdelijke gebruikers werd het gestript en aangepast. Ook nu weer voldeed het uitstekend. Het Stedelijk Museum had hier onderdak tussen 2004 en 2008. In 2010 startte men met de sloop. Nu staat hier het kantoor van Booking.com5).
Persoonlijk hebben we het gebouw in onze werkzame jaren goed gekend. Voor enige persoonlijke indrukken zie elders op de website4).
Dankwoord
Veel dank voor Bram Haksteege en Gea Eleveld die de belangrijkste bronnen voor dit artikel gevonden hebben.
Noten:
1.het districtspostkantoor te Amsterdam bouw, functie en inrichting Uitgave Staatsbedrijf der PTT/postdistrict Amsterdam
2.Zijlstra, H., Het stationspostkantoor te Amsterdam Delft University of Technology 2003
3.Salomons, I., ‘Stationspostkantoor’, het Parool, 1 april 1989
En
5.Bron: https://amsterdamopdekaart.nl/1966-1990/Oosterdokskade/Stationspostgebouw
Maak jouw eigen website met JouwWeb